ملیت برکی افغانستان (7)

نژاد و ملیتهای افغانستان

بخش هفتم : طایفه برکی

نوشته کریم پوپل 

اقوام برکی

برکی ها قوم و قبیله است از نژاد سامی  که از سالیان متمادی در افغانستان زندگی داشته دارای تاریخ  فرهنگ و زبان مشخص میباشند. کنون تعداد نفوس آنها درافغانستان  حدود ۱۰ هزار فامیل میباشد. مرکزاساسی تجمع آنها در کندز و لوگر بوده هم دارای مسکونه‌های در بتخاک  ,  کنیگورم وزیرستان پشتونستان  و در بالای هندوکش در حوالی بامیان وغوربند می‌باشند..

 طور مشخص این طایفه در مناطق چون ولسوالی برکی برک و برکی راجان  ولایت لوگر , خانواده‌هایی برکی در ولایت سرپل، در فاریاب بنام برکی در پنجشیر بنام برک، در غزنی برگیستان, در کابل در دهبوری و شهرآرا بنام برکی در خورد کابل وبرخی از قریه جات  ولسوالی «بگرامی» ولایت کابل، به خصوص در قریه‌های «بتخاک» و «کمری» نیزبنام برکی  بود و باش دارند. اقوام برکی در زمان هیرودت شناخت گردیده است.  که ورود آنها  قبل ار تهاجم عرب به افغانستان بوده است ,  ولی خود برکیها ادعای نژادی ازمهاجمین عرب دارند نه مهاجرین و تبعید شدگان را ، درحالیکه این ادعا فقط یک خودبینی و غرور آنها در رابطه به مسلمان شدن آنهاست. آنها یک مردم خوب، بلند، فعال و با چهره زیباتر از افغانها بوده و بحیث یک مردم قابل احترام محاسبه میشوند. آنها اکثرا بحیث تاجک ها شناخته میشوند.

پیشینه قوم برکی

بیلو نویسندهٔ کتاب «جستجویی در تبارشناسی افغانستان» از زبان هرودوت پدر تاریخ آورده است , «در زمانیکه شاه فارس  داریوش هیستاسپ قصد لشکرکشی بمقابل سکائیها از طریق باسفورس داشت، حاکم مصری او یک قوت دریائی و نظامی بمقابل مستعمرات یونانی بارکی و کیرینی به لیبیا میفرستد؛ و پس از اینکه پارسیان بارکی ها را تصرف میکنند، آنها را برده نموده و بهنگام برگشت ازآنجا  انها را در باخترزمین جا به جا می سازد. به اساس گفتهٔ هردودت، این اقوام محل بودو باش خود در باختر زمین را نیز به یاد موطن اصلی شان در لیبیا، «برکه» نام گذاری کردند. همین اکنون «برکه» یا «بورکه» نام یکی از ولسوالی‌های ولایت بغلان است.پس از سلطه یونانی برکیها ازنگاه تعداد و نفوذ افزایش یافته وموقعیت بسزائی بطرف هندوکش درشمال و کوه سلیمان درجنوب ودر شرق تا به اندوس حاصل می‌نمایند.« بهنگام سلطنت محمودغزنوی، برکی یک قبیله مهم بوده محمود غزنوی را در اشغال هند همراهی کرده و در گشودن دروازهٔ سومنات نقش مهمی داشته‌اند .

با همین اعتبارشاهان افغان (بخصوص شاهان بارکزی) همیشه محافظین شخصی خویشرا  ازطایفه  برکی‌داشتند.

 برکی‌ها توسط امپراتور بابر، در بین قبایل اساسی کابل در اوایل سده شانزدهم ذکر شده است. ولی سوال اینکه چرا برکی ها در مدت بشتر از ۲۳۵۰ سال به اینسو در همین نفوس کم باقی مانده است جای شک وتردید است.

بزرگترین زوال برکیها از کامگاری و نفوذی که در زمان سلطان محمودغزنوی برخوردار بودند، ممکن است در اثر انشقاق و بیگانگی در آمادگی یکی و مخالفت دیگری در پذیرش اسلام شروع شده باشد.  به روایت خیرالبیان که احتمالاً درسال ۹۷۸ هجری نوشته شده است .ظهیرالدین محمد بابر نخستین کسی است که از زبان برکی در «بابرنامه» سخن به میان آورده است. او می‌نویسد:

“ در سرزمین کابل تبارهای گونه گون وجود دارند. در دشت‌ها و دره‌های کوچکش ترک‌ها، عرب‌ها، در شهرها و روستاهایش پشه یی‌ها و پراچی‌ها، تاجک‌ها، برکی‌ها و قبایل افغان زندگی می‌کنند. در کوه‌های غربی اش، قبایل هزاره و نکودری که برخی از آنها به زبان مغولی صحبت می‌کنند، در برخی نقاط کوهی شمال آن کافر و کتور و گیبرک زندگی می‌کنند و مناطق جنوب محل بودو باش قبایل افغان است. حدود یازده تا دوازده زبان در کابل رواج دارد؛ که از آن میان می‌توان اینها را نام برد: عربی، فارسی، ترکی، مغولی، هندی، افغانی، پشه یی، پراچی، گیبری، برکی، و لغمانی... ” . بابر کابل لوگر وردک پروان را  بنام کابل یاد آوری نموده است.هندی ها و پاکستانی ها تا اکنون افغانستان را کابل می نامند. حتا بعضی از مهاجرین افغان افغانستان را کابل می گفتند.

زبان برکی

اقوام برکی دارای زبان شناخته شده یی می‌باشند که این زبان به نام «اورمری» یا «اورملی» پشتواورمړی یاد می‌شود. برکی های افغانستان  زیاده به زبان پشتو و دری صحبت می نمایند.تنها برکی‌های باشندهٔ کانیگورام  پشتونستان و مردم  برکی برک لوگر به زبان (اورمری یا برکی) صحبت می‌کنند. برکی های بتخاک به زبان پشتو و شهرا آرا به زبان دری صحبت می نمایند. برکی‌های «راجان» در ولایت لوگر زبان شان دری است.  در بسیاری محلات این زبان تحت تأثیر زبان دری وپشتو قرار گرفته از بینن رفته است و یا اینکه اثرات زبان پشتو ودری در آن تغیرات وارد نموده است. شمار افرادی که به زبان اورملی صحبت می‌کنند ویا مربوط به قوم برکی هستند، از دوهزار تا پنج هزار نفر تخمین شده است. قوم برکی به نام‌های متبادل «برجسته، برک‌ها، ارمویی، اوموری در پشتو «اورمړی » نیز یاد می‌شوند.

برکی‌ها نه تنها در افغانستان بلکه در پشاور , وزیرستان پاکستان نیز در منطقهٔ موسوم به «کانیگورم» و ایران  زندگی می‌کنند. به همین سبب کانیگورمی یکی از دو لهجهٔ زبان اورمری شناخته شده است. کانیگورم درمیان مناطقی قرار دارد که محل بود و باش قبایل مهسود  است.

درمورد لهجهٔ کانیگرامی زبان اورمری از سوی منابع پاکستانی تحقیقاتی صورت گرفته است که ادامه دارد. اما درمورد لهجهٔ لوگری زبان اورمری، یک دنمارکی، به نام مورگن شترن، پژوهش‌هایی به عمل آورده است. این مرد به منطقهٔ کانیگورم در وزیرستان جنوبی برای پژوهش درین زمینه سفر کرد مگر ادارهٔ استعماری برتانیه برایش اجازهٔ پیش رفتن از محلی به نام «رزمک» نداد. اما او توانست به برکی برک لوگر و کابل سفر کرده و به گرد آوری برخی از حقایق درزمینه بپردازد.

 در بسیاری جاها زبان ارمری زیر تأثیر زبان‌های پرگوینده تر دیگر از میان رفته است. به گفتهٔ این پژوهشگر دنمارکی، مردم منطقهٔ «بتخاک» در شرق کابل می‌گویند که آنها به قبیلهٔ اورمر (برکی) منسوب اند اما همه به زبان پشتو صحبت می‌کنند. مورگن شترن، می‌گوید که او در بتخاک کسی را نیافته است که به زبان اورمری صحبت کند. به همین ترتیب، مردم اورمری که در نوشهرهٔ پشاور زندگی می‌کنند نیز همه پشتو زبان شده و زبان مادری خود را از یاد برده‌اند.

بایزید روشان که اولین نثر نویس در زبان پشتو به حساب می‌آید، در کتاب خود، «خیرالبیان»، واژه‌های اورمری را به کار برده است. این کتاب به چهار زبان پشتو، پنجابی، فارسی و عربی نوشته شده است. اوخود از این طایفه بود. زبان اورمری با زبان پرچی نزدیکی دارد عده زبان پراچی را شاخه از زبان اورمری می شمارند.

 سیاست واجتماع

مردم برکی مردمان دلیر وشجاع بوده طی سالهای اخیر برغلیه طالبان جنگیده اند. این طایفه یک مردم خوب، بلند همت فعال و با چهره زیباتر از افغانها بوده و بحیث یک مردم قابل احترام محاسبه میشوند. آنها اکثرا بحیث تاجک ها شناخته میشوند. ولسوالی برکی برک در سل ۱۳۹۲ علیه طالبان قیام نمودند و خویشرا از غلامی طالب رها نمودند.

رکی راجان سرزمین افسانوی ولایت لوگر!
برکی راجان یکی از مناطق سرسبز و باطراوت ولسوالی برکی برک و مرکز حکومت اسبق کلان لوگر بوده که روزگار سرد و گرم دهه های اخیر کشور را بی بهره نبوده است. زیبایی این دیار علم دوست و مجاهد پرور را سیمای سرسبز طبیعت، میوه های لذیذ مسجد جامع و بازار پُر جمع وجوش آن چند برابر می‌کند و نیز اماکن تاریخی، آسیاب های آبی، کاریز ها وجویبار هایش بیان گر تاریخ کهن اش است همچنان مردم اش زحمت کش، تحصیل کرده مهمان نواز که مهمان نوازی شان به مثل دیگر لوگریان در سراسر کشور زبان زد عام و خاص اند خاصتاً در دوره جهاد هر گوشه‌ی آن مهمانخانه مردم افغانستان بوده، ۹۰ فیصد مردم اش با سواد آرسته اند و در دهه های نوین جوانان زیادی مسیر های موفقیت را به خوبی پیمودن، خلاصه باید گفت که برکی‌راجان مکان علم و دانش، فرهنگ و ادب، شجاعت و استقامت است.
#برکی‌راجان واژه‌ی مرکب از دو کلمه (برکی) و (راجان) میباشد. برکی در پهلوی اینکه به زبان برکی اورمری گفته میشد اکثراً این مردم را همچنان برکی میگفتند.
قدیمترین اشاره به بَرَکی‌ در بابرنامه دیده می‌شود. بابر لوگر را از تومان کابل دانسته و مینویسد: در سرزمین کابل تبار های گونه گون وجود دارند. در دشت ها و دره‌های کوچکش ترک ها، عرب ها، در شهرها و روستا هایش پشه یی ها و پراچی ها، تاجک ها، برکی ها و قبایل افغان زندگی میکنند.حدود یازده تا دوازده زبان در کابل رواج دارد. که از آن میان میتوان اینها را نام برد: عربی، فارسی، ترکی، مغولی، هندی، افغانی، پشه یی، پراچی، گیبری، برکی، و لغمانی ....در سرزمین کابل تبار های گونه گون وجود دارند. در دشت ها و دره های کوچکش ترک ها، عرب ها، در شهرها و روستا هایش پشه یی ها و پراچی ها، تاجک ها، برکی ها و قبایل افغان زندگی میکنند.. (۱) همچنان الفینستون آن را به صورت بُرّوکی، و لیچ به صورت بَرَکی آورده است. 

موقعیت برکی راجان:
برکی راجان ولایت لوگر بین ۶۸ درجه و ۵۴ دقیقه و ۴۹ ثانیه طول البلد شرقی و ۳۳ درجه ۵۶ دقیقه و ۱۳ ثانیه عرض البلد شمالی موقعیت دارد در گذشته ها فقط یک محراب مسجد جامع داشت بنام مسجد کلان و لله الحمد فعلاً به ده‌ها مساجد جامع دارد، مزارات عبارت از: مزار شاه ابوالفتح علیه الرحمه یک تن از تابعین کرام و مزار ابوالشاه علیه الرحمه، مزار بابا صاحب، مزار سید قاسم ولی، مزار میربرک، مزار شاه يعقوب و شاه یوسف و مزار حضرت میانجی صاحب. 
برکی راجان مرکز حکومت کلان لوگر در جنوب لوگر موقعیت داشته و در سال ۱۸۸۰ م یعنی ۱۴۰ سال قبل حدود ۱۰۰۰ فامیل در آنجا زندگی مینمودند. زبان مردم آن فارسی می‌باشد همچنان چندین فامیل اهل هنود تا هنوز درمسال، زمین، خانه و دکان های شان در آنجا میباشد. برکی راجان در راست دریای لوگر افتاده است؛ یک نیم میل در جنوب برکی برک و به طرف شمال سرکِ وجود دارد که به چرخ و سرک دیگر به جنوب یعنی تنگی وردگ و به طرف غرب و جنوب غرب به کوتل سجاوند مسیر باز میکند .
انگلیس ها در قرن ۱۹ م برکی را به ترتیب ذیل قسمت نموده بودند:
روستای پراکنده؛ سکونت گاهی مُرَکب از دِه و قلعه با دیوارهای بلند و با برج‌های در زوایای آن و سردرهای دواشکوبه (بالاخانه دار) و بازاری در پنجصد متری دهکده و یک مسافرخانه و چند ساختمان دولتی. از برکی‌ها در قرون یازدهم و دوازدهم چند تن به تألیف و تدریس پرداخته‌ اند؛ مشهورترین شان: میرزاخان ملقب به اوحدالدین، عالم قرن یازدهم که آثاری به دری و عربی دارد؛ بهلول برکی، فرزند میرزاخان (متوفی ۱۱۷۰) شارح دیوان چند تن از شاعران پارسی گو؛ شیخ جوهر بن میرمحمد مدد خیل (متوفی ۱۰۸۳) مؤلف اثری در فقه؛ علی محمد انصاری، تذکره نویس، می‌باشند.
بازار برکی راجان در سابق کلانتری بازار لوگر و فعلاً بعد از شهر پل علم دومین بازار در لوگر به حساب میرود و شامل ۲۳۰۰ دکان و مغازه میباشد.
در نزدیکی شهر شفاخانه ۷۲ بستر مجهز که با سعی و تلاش بزرگمرد لوگر/جهاد مرحوم داکتر صاحب فضل الله مجددی ساخته شده بود تا اکنون فعاليت دارد که مشکلات اکثر مریضان در انجا به یاری خداوند مرفوع می‌گردد. مسؤلین امور نفوس برکی راجان را بالاتر از ۵۰ هزار نفر میدانند.
بنابر گزارش کمیته سویدن که توسط Borje Almqvist تهیه شده مینویسد ؛ برکی راجان در جولای ۱۹۸۲ م یکی از سخت ترین نبرد های مقاومت علیه قوای اشغالگر شوروی را تجربه نموده است در این نبرد که سه روز متوالی ادامه داشت؛ شوروی ها جنایات بزرگی را بر مردم برکی راجان به راه انداختند. روستا ها و قریه ها از زمین و هوا بمباردمان گردید و از جمله صد ها نفر ۲۹۸ نفر مردم عامه و ۲۰۸ نفر از نیرو های شجاع و دلیر مجاهدین و ۲۵ کودک کشته شد. شوروی ها نتوانستند نه تنها برکی راجان بلکه برکی برک و قریه های زقوم خیل را به کنترول دایمی خویش درآورند. بناً بعد از این نبرد روبه فرار نهادند. 
مشاهير:
برکی راجان یکی از حوزه های تاريخى و جهاد پرور کشور به خصوص از ولایت لوگر بوده که از گذشته هاى دور تاکنون، شخصيت هاى مهم و مشهور اجتماعى و رجال برجستۀ علمى و سياسى را در خود پرورش داده و خاستگاه علم و هنر و ادب کشور بوده است. شخصيت هاى مشهور و محبوب چون غازى امين الله خان لوگری، امیر جهاد داکتر صاحب فضل الله مجددی، داکتر علی احمد پوپل وزیر معارف دوره ظاهرشاه‌، کرنیل سیدافراز خان، حفیظ الله خان، جرنیل غوث الدین خان لوگری و دیگر شخصيت هایکه از قید قلم باقی مانده اند.
معارف :
معارف در چند سال گذشته رشد کرده و بيشتر مردم نسبت به سابق اطفال خود را به مکتب روان کرده اند.
در اين منطقه چندین باب مکتب لیسه، متوسطه و ابتدایه وجود دارد، علاوه بر مکاتب مراکز دينى اعم از دارالحفاظ و مدارس دینی نيز در برکی راجان موجود است.
اسیاب های برکی راجان :
موجودیت آب فراوان سبب چرخش آسیاب های متعدد گردیده است ترویج زراعت و کشت گندم ناشی از موجودیت دریای لوگر و جوی های برکی راجان است. تعداد از اسیاب ها عبارتند از : آسیاب قاضی، آسیاب بقا، آسیاب محسن شاه، آسیاب خواجه میر، آسیاب کلان، آسیاب بیلال، اسیاب قلعه فیض الله خان 

جوی های برکی راجان :
جوی های مشهور بره کی راجان عبارتند از:
جوی راجان، جوی کارنده، جوی پندی، جوی شاغاسی، جوی شاخه، جوی دیزه مربوط منطقه شاه ابوالفتح علیه رحمه وهرجوی به چند دهنه تقسیم شده که جوی راجان به دو دهنه تقسیم شده که اولی آن بنام راجان ملک و دومی آن به نام راجان منچ وجوی کارنده نیز به دو دهنه تقسیم شده که اولی آن بنام پایین جوی و دومی آن به نام بالا جوی یاد میگردد..
ورزش:
از پنج دهه قبل بدینسو بازی های پهلوانی، دوش، توپ دنده، سنگ اندازی، فوتبال، والیبال،‌حاکی،‌باسکتبال، جمناستیک در مکاتب جریان دارد و حال بازى هاى کرکیت، بوکس، تکواندو ، ووشو ، کانکفو، بوکسينگ و سطرنج نيز در اين منطقه شایقین زیاد دارد.

قریه های برکی راجان:
دِه برکی راجان که دارای ۱۴ محراب مسجد (۱.مسجد جامع کلان بازار ۲.مسجد چهارسو ۳.مسجد لب جوی ۴.مسجد مزار غوث ۵.مسجد باقر شاه ۶.مسجد خیرخانه ۷.مسجد نادی ۸.مسجد سیدا ۹.مسجد کارنده ۱۰.مسجد بزمی ۱۱.مسجد سنگبر ۱۲.مسجد شاه‌سکندر ۱۳.مسجد ضیاالدین ۱۴.مسجد بالاکوچه) میباشد
قلعه قاضی، قلعه حفیظ الله خان، قلعه جاجی، قلعه سیدی، قلعه حسین، قلعه مقصود، قلعه سربلند، قلعه ملک، قلعه‌ی لالا عبدالکریم افغان، قریه پنده، قلعه محسن شاه، قلعه کته پای، قلعه لالا شاه، قلعه شاه غاسی، قلعه کشمیری، قلعه بلال، قلعه مرادخان، قریه دشت پنده، قلعه کرنیل سید افراز خان، قلعه میر شهاب الدین، قلعه احمدک، قلعه ظهراب شاه، قریه شاه ابوالفتح، قریه چهلتن، قلعه جانک، قلعه میر، قلعه گِلی قلعه پنج پای، قلعه غیرت، قلعه عطا محمد، قلعه الله یار، قلعه سنگی، قلعه ملک شیرجان، قلعه حیات، قلعه شیرخان، قلعه بکولی، قلعه درانی، قلعه فیض الله خان، قلعه افغانک ها، قلعه محمد شاه، قلعه نقک، قلعه شیخ نیاز الله، قلعه نایب امین الله خان، قلعه کبیرک، قلعه دستگیر خان، قلعه فیض، قلعه گل محمد(سرایک)، قلعه عبدالرحمن، قلعه سیدا (سادات)، قلعه شاجی، قلعه خیرالله، قلعه جدران ،قلعه نور، قلعه بابا صاحب، قلعه ملا خیل، قلعه حاجی انور، قلعه بقا، قلعه ضیا والدین، قلعه شریف، قلعه لالوباز، قلعه ملهم وغیره . . .
نوت: هموطنان عزیز آنچه که در این نوشته کمبود و اشتباه دیده میشود لطفا در تزئید و اصلاح آن بنویسید ضمناً از شما تقاضا برده میشود تا درمورد قلعه ها و قریه ها و جوی ها و آسیاب ها معلومات خویش را ضمیمه نماید. (استاد محمود و ادمین صفحه لوگر)

سیاست واجتماع
مردم برکی مردمان دلیر وشجاع بوده طی سالهای اخیر برغلیه طالبان جنگیده اند. این طایفه یک مردم خوب، بلند همت فعال و با چهره زیباتر از افغانها بوده و بحیث یک مردم قابل احترام محاسبه میشوند. آنها اکثرا بحیث تاجک ها شناخته میشوند. ولسوالی برکی برک در سل ۱۳۹۲ علیه طالبان قیام نمودند و خویشرا از غلامی طالب رها نمودند.

برکی های  سومنات شکن
وقتی محمود غزنوی۱۷ بارحمله به سومنات کرد و نتوانست سومنات را فتح کند، شخصی به محمود غزنوی گفت در افغانستان قومی یمنی هست به نام برکی، اینها مردمی بسیار شجاع و جنگجو هستند، آنها را میشود خواند.

پس محمود غزنوی این قوم را خواند و به سومنات حمله کرد و سومنات را فتح کرد. زمانی که این ارتش از مناطق مختلف از راه وزیرستان به افغانستان می رفت، عده ای از مردم برکی در منطقه کانیگرم وزیرستان توقف کرده و در آنجا مستقر شدند.

قبیله برکی در افغانستان، وزیرستان جنوبی و پیشاور در منطقه پایان و بالا و بابا خیل جلندر (جایی که سپهبد واجید علی خان برکی که دست راست جنرال ایوب بود زندگی مینمودند

ملت برکی زبان سخت و پیچیده خود را دارد که زبان آرامی نامیده می شود. درک این زبان برای مردمی غیر از ملت بارکی دشوار است. بقیه وزیرستان این زبان را زبان «جنیان» می نامند زیرا فراتر از درک است.

یک ضرب المثل قدیمی در مورد این زبان وجود دارد که در زمان حکومت انگلیس، افسر انگلیسی در مورد این زبان گفته است که "هر زبانی را می توان آموخت، اما آرامی مانند سنگ زدن در حلبی است." یعنی یادگیری این زبان غیرممکن است و هر زبانی دستور زبان خاص خود را دارد، در حالی که زبان آرامی گرامر ندارد.

زبان آرامی نیز تحت تأثیر عملیات نظامی بسیار قرار گرفت و برکی ها در دره اسماعیل خان، پیشاور، تانک، کراچی، اسلام آباد ساکن شدند و در اینجا همراه با زبان آرامی پشتو و اردو با هم مخلوط شدند و به تدریج این زبان محدود شد.

مردم آنجا می گویند که اگر دولت به زبان آرامی توجه نکند، ممکن است این زبان از بین برود. برای این زبان، مردم برکی از دولت درخواست کرده اند که یک آکادمی بسازند .
ملت برکی از نظر تحصیلی بسیار پیشرفته هستند و در مناصب مهمی در نهادهای ملکی، نظامی، دولتی منصوب می شوند.

اجماع این ملت را می توان با نگاه کردن به خانه های آنها از دور سنجید. چون خانه های آنها در کنار هم به گونه ای ساخته شده است که همه خانه ها در هم تنیده شده اند.
.
منابغ
1.پژوحش در دربارهٔ اِتنوگرافی یا تبارشناسی افغانستان گذارش به نهمین کنگرهٔ شرقشناسان درسال 1891 م توسط هنری والتر بیلیو با برگردانی: سهیل سبزواری در سایت آریائی
http://www.ariaye.com/dari5/tarikh/sohail.html
2.. Dying Languages; Special Focus on Ormuri by Rozi Khan Burki Pakistan Journal of Public Administration; December 2001; Volume 6. No. 2 Linguistic Diversity
در ویبسایت خیبر http://www.khyber.org/publications/016-020/ormuri.shtml
3.زبان اور موری ویکی پیدیا انگلیسی
4. قسمتهای داخل ناخونک از نوشته های سهیل سبزواری می باشد.

زیرنویسها :
۱- بابر- ظهیرالدین محمد، بابرنامه یا تُزک بابری، ترجمه؛ خان خانان بیرم خان ترکمن، بمبی، ۱۳۰۸ هـ ق، ص ۸۳.
۲- ویکی پیدیا، واژه برکی راجان، به نقل از: قاموس جغرافیایی افغانستان، ج اول، کابل، ۱۳۳۵ هـ ش.
۳- قاموس جغرافیایی افغانستان ، ج اول، س ۱۳۳۵ هـ ش، کابل، ص ۲۳۸.
۴- لودویک - ادمک، گزیتتر جغرافیایی و تاریخی، ج ۶، ص ۹۲ - ۹۳.
۵- ویکی پیدیا، واژه برکی راجان .

 

.2