نژاد و ملیت های افغانستان
قسمت هفدهم: ترکمنها
نوشته: کریم پوپل نویسنده ویکی پیدیا
قسمت هفدهم: ترکمنها
نوشته: کریم پوپل نویسنده ویکی پیدیا
ترکمنها از نژاد زرد و یکی از اقوام ترک زبانان افغانستان می‌باشند. زیاده ساکنین این ملیت در شمال و شمال غربی افغانستان حیات بسر می‌برند. طور دقیق در هشت ولایت ۳۴ ولسوالی زندگی می‌کنند. زبان ترکمنی از جمله زبان‌های ترک‌تبار از شاخه اغوز غربی نزدیک به زبان ازبکی وقزاق است. ترکمنها مسلمان سنی مذهب و پیرو مذهب حنفی هستند. این ملیت با وجودیکه امپراطوری‌های بیشماری را گذرانده‌اند ولی عمدتاً تا اوایل قرن بیستم کوچ نشین در آسیای مرکزی بودند. پس از آن به مرورزمان ده نشین و شهرنشین شدند. آنهای که در افغانستان زندگی داشتند طرز زندگی آنان مانند سایر اتباع کشور بود. . ترکمنها کنونی افغانستان از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین بحیره ارال طور عایله وقبیله وار زندگی داشتند. این ملیت زمانی کشوری را بنام مرو داشتند؛ که وسعت بیشتر از ترکمنستان امروزی داشت. اکثریت ترکمنها در نواحی شهرهای میمنه، شبرغان، سرپل، قندز، و شورتیپهٔ ولایت بلخ از قرنهای متمادی زندگی داشتند، و عدهٔ محدودی از ترکمنهای افغانستان در زمان حکومت بلشویکها، که اکثراً مبارزین آزادی طلب ترکمنستان بودند، به ولایات شمالی افغانستان و هرات مهاجرت نموده زندگی می‌کنند .. ترکمنها بزرگان خودرا خان بای ویا باشی می‌گویند. این گروه قومی به نسبت که فرزندان اغوز خان هستند خویشرا خان زاده گان اقوام ترک می‌شمارند. مردمان این ملیت مؤدب صادق در حفاظت ناموس خود ودیگران از شهرت زیاد برخوردار هستند. به همین لحاظ دولتهای سابق محافظ زن واولاد خود ترکمنها را ترجیع می‌دادند. در افغانستان ۶ شاخه عمده ترکمنها زندگی دارند که هر شاخه زمانی صاحب قدرت و از خود تاریخ جداگانه دارد. زنان این ملیت در صنعت قالین بافی کلاً چپن انواع دستار نمد از شهرت خوب برخوردار می‌باشند.
ترکمنها اکثراً مسلمان سنی مذهب اند ولی عده در دره ترکمن پروان شیعه مذهب است. به گمان اغلب این ترکمنها از سپاه هزاره در زمان تولای خان پسر چنگیز خان بوده‌اند. تولای خان حاکم سرزمین ایران خانم خیلی زیبا از شیعه مذهب داشت. وی در حمله بر بامیان پدر را کمک نمود. پس از تخریب شهر غلغله بامیان متعلق به تولای خان گردید. خانم وی آنچه مردم وسپاه که داشت مسلمان و شیعه مذهب گردانید.
با آمدن اسلام در خراسان، ترکمنها اولتر از دیگر اقوام ترک تبار به اسلام رو آوردند و آز آن ببعد به خاطر اشاعه وترویج دین مبین اسلام به بزرگترین مبلغین وترویج کنندگان دین در ترکستان وآسیای مرکزی تبدیل شدند.
زبان
زبان ترکمنی از جمله زبان‌های ترک‌تبار از شاخه اغوز غربی و لهجه ترکی بوده نزدیک به زبان ازبکی وقزاق است.
تکلم زبان ترکمنی بنابر قدامت و کهن بودن واژه‌هایش برای متکلمین غیر ترکمن نهایتاً مشکل و حتی نا ممکن است، ازبیک‌ها که زبان برادر ترکمنی را دارند، با وجود تلاش بیحد نمی‌توانند بزبان ترکمنی تکلم درست نمایند ولی ترکمنها در صورت ضرورت می‌توانند به زبان ازبیکی حوب تکلم نمایند. ترکهای ترکیه در حین محاوره با ترکمنها، صرف مشکل قدیمی بودن زبان ترکمن و اروپایی شدن (شامل شدن واژه‌های جدید مطابق تقاضای زمان در محیط اروپایی) زبان ترکی را دارند وبه ترجمانی در بین شان نیازی نیست؛ ولی ازبیک‌ها در حین محاوره با ترکهای ترکیه، مشکلات فراوان دارند، زیرا واژه‌های ازبیکی نظر به مقتضای زمانی و محیطی، اکثراً متأثر از ماحول آسیایی و آسیایی میانهٔ است، که برای ترکان ترکیه غیرقابل فهم است.
نفوس
در منابع خارجی نفوس ترکمنهای افغانستان ۹۲۲۰۰۰ می‌باشد که ۳ فیصد از جامعه افغانستان را تشکیل می‌دهد. در بعضی منابع نوشته شده است؛ که جوانان ازبکها بیشترین تلفات را در جنگهای داخلی شمال داشته است. ترکمنها به تناسب ازبکها طی سالهای جنگ تا حدود از گزند جنگ دور مانده نفوس آنها به بیشتر ۱٫۶میلیون رسیده است؛ ولی خود ترکمنها همانند ازبکها ادعا می‌نمایند که نفوس آنها بیشتر از دومیلیون است عده کثیر ادعا بیشتر از۳ میلیون را دارند؛ که حکومت حامد کرزی با این نفوس موافقت نموده بود. ترکمنها مستقیماً در جنگهای داخلی سی و هفت سالهٔ افغانستان اشتراک نکرده‌اند، بلکه بواسطه دولتها سابق و موجوده، قومندانان تنظیمی، جنبش ملی امثال آن بزور به جنگ برده شده تلف شده‌اند. فامیل وی پس از مرگ مرحوم از هیچ نوع کمک دولتی و غیردولتی برخورد دارنشده توسط اقارب نزدیک اعاشه و اباطه گردیده است. یکی از مشکلات سرشماری ترکمن و ازبک، در اینست، که بیشتر از ۵۰ فیصد ترکمن و ازبکها تذکرهٔ تابعیت خود و فامیل خود را تنها زمانی اخذ می‌دارند، که به ادارات دولتی کاری در اینمورد داشته باشند. در این قرن متمدن، اکثریت ترکمنها هنوز شهر را بلد نیستند و نمی‌خواهند بلد شوند، چه رسد به علاقمندی اینکه تذکره تابعیت را داشته باشند. معمولاً ارقام و احصاییه‌ها از گروه شهر نشینان ترکمن در نظر گرفته شده است. در مجموع گفته می‌توانیم که ازبکها و ترکمنهای افغانستان از کمترین کمکهای خارجی مستفید گردیده‌اند. در شهر شبرغان و میمنه به نسبت کمترین کمک طور لازم آبادی صورت نگرفته است.
ساحات زیست
ترکمنهای افغانستان از شش قبیله عمده بنام‌های سالور، ساریق، ارساری، تکه، علی ائلی، و چاودار تشکیل شده بیشتر در بالامرغاب، مروچاق عده‌ای هم در هرات و بلخ و مزار شریف بسر می‌برند.
۷۰ فیصد ترکمنهای مقیم افغانستان از قوم آرساری می‌باشند. آرساری بابا نواسهٔ سالار بابا (یکی از اسطوره‌های تاریخی ترکمن) می‌باشند. این قوم به همین اساس پایه‌گذاری شده است.
قرقین‌ها یکی از طایفه‌های بزرگ ترکمن هستند، که نصب شان از قارقین پسر یلدز خان پسر اوغوز خان گرفته شده است. اهالی قرقین در ولسوالی اندخوی، اطراف شبرغان زندگی دارند. عدهٔ محدودی از ترکمنهای خلجی در ولایت کندز زندگی دارند، که در تاریخ از آنها بنام خلجی یاد شده است، ولی آنها بنابر دلایل نامعلوم خود را (ایلچ) می‌نامند. در مناطق بادغیس و هرات و ولسوالی شخ ولایت فاریاب تکه ترکمنها زندگی می‌کنند. در ولسوالی شورتیپه، طایفه‌های از ترکمن زندگی می‌کنند، که در اصل بقایای حکومت‌های شآرتیپه‌ها هستند؛ که در تاریخ از آنها نام برده شده است.
در مناطق موری چاق، بالا مرغاب، بادغیس و هرات افغانستان، طایفه‌های ساریق‌ها، تکه ترکمنها، علیاولی‌ها و چوودرها اکثریت اند. سالورها (اولاده‌های سلجوقیان) -اکثرا در شبرغان و آقچه و اندکی هم در قندز زندگی دارند.
. آرساری‌ها در متباقی ولایات کشور، همچوولایت بلخ، ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب، کندز، چشمهٔ شیر پلخمری، سمنگان، و کابل اکثریت اند. در هلمند وقندهار تکه ترکمنها، سالارها و اقوام کهن ماساگیت ترکمن زندگی می‌کنند.
ترکمنهای افشار که، زبان ترکمنی را فراموش کرده و اکثراً فارسی زبان شده‌اند، در ولایت غزنی اکثریت اند. ترکمنهای قزلباش که در اصل متشکل از افشاریان اهل تشییع هستند، در کابل غزنی و قسما در دایکندی زندگی می‌کنند. از جملهٔ قزلباشان معروف افغانستان کمال نبی زاده (ریس شرکتهای کمال نبی زاده) می‌باشد. قوم بیات هم در اکثر نقاط مرکزی افغانستان زندگی می‌نمایند. این شاخه زبان ترکمنی را فراموش و به زبان دری صحبت می‌کنند. الحاج احسان الله بیات، رئیس تلویزون آریانا و افغان بیسیم نصب و اصالت قومی وی از ملیت ترکمن می‌باشد. .
هکذا ترکمنها در ولسوالی‌های شورتپه، کلدار در دولت‌آباد ولایت بلخ، ولسوالی‌های آقچه، منگجیک، خم‌اب و قرقین ولایت جوزجان، ولسوالی قلعه‌زال ولایت کندز (کهن‌دژ)، ولسوالی المار، قیصار، گرزیوان و کوهستانات ولایت فاریاب آی خانم ولایت تخار، امام صاحب و ولسوالی دشت ارچی، و قلعهٔ ذال و زرکمر، آق تیپه، ینگی آریق ولسوالی چهار دره، قریه کلدار و تربوزگذر حیرتان و جیرتان، در ولایت سمنگان، در اطراف غربی پلخمری (چشمهءشیر) ولسوالی‌های خمیاب و قرقین، ولسوالی‌های چهار گانهٔ اندخوی، در شهر میمنه، در ولسوالی‌های، چیچکتو، شاخ، ولسوالی درزاب، شهر سرپل، شهر بادغیس و ولسوالی‌های ولایت باد غیس، در تورغندی و اطراف شهر هرات، در فراه، هلمند، قندهار، ولایت غزنی وشهر کابل زندگی می‌کنند.
تاریخچه
تاریخ ترکمنها ارتباط دارد به سومریان، تمدن ایلامیان سکاها هونها آسیائی اشکانیان و تورانیان ولی ما دراین مقطع از اغوز خان و پس از آن، جدا شدن ترکمن از دیگر ترک تباران یادآوری می‌نمایم.
'''اغوزخان''' پدر ترکمنها ی معاصر نامیده می‌شود. اوغوز اگوز یا غوز کنفدراسیون یا مجموعه مردمان ترک است که ترکان اولیه را توصیف می‌کند. غزان نخست در مغولستان داخلی (در شمال چین و جنوب ج
مهوری مغولستان واقع است (ترکستان) سکونت داشتند و در کتیبه‌های اورخون متعلق به قرن هشتم میلادی، ذکر ایشان در مغولستان رفته است. اغزان مزبور را ترک محسوب داشته‌اند نه ترکمان. ترکمانها را فقط در جانب مغرب یاد کرده‌اند. در گذشته ترکمن نام عمومی بسیاری از اقوام ترک‌تبار به ویژه اقوام اغوز مسلمان کوچ‌نشین بود و نه صرفاً قومی که امروزه ترکمن نامیده می‌شود ترکمن شامل طوایفی بود که در شرق دریای خزر از رود جیحون تا شمال خراسان و رود گرگان سکونت اختیار نموده بودند.
در قرن ششم غزها از متحد شدن همهٔ قبایل صحرانشین ساکن چین تا دریای سیاه امپراطوری واحدی را تشکیل دادند؛ که بنام گوک ترکها یاد می‌شدند. پس از اضملال این امپراتوری به دین اسلام مشرف گردیده از دیگر ترکان جدا شدند.
واژه‌های ترکمن و ترکمان در گذشته به تمامی قبایل ترک‌تبار اغوز به‌ویژه طایفه‌های کوچ‌نشین و مسلمان گفته می‌شد که به همین مفهوم تا امروز این گروه قومی را ترکمن می‌نامند. ترکمنهای کنونی شاخه‌ای از همان ترکمنها قدیم می‌باشند که در بسیاری منابع ذکر گردیده است.
حدا شدن ترکمنها از اضمحلال امپراطوری گؤک تؤرک‌ها و آغاز مسلمان شدن ترکها است. ترکمنها در زمان سلطان سنجر سلبوقی قوت گرفتند. این ملیت از قرن هشتم تادهم میلادی هویت قومی خود را ازجمله ترکان آسیای مرکزی وبالخصوص اقوام ۲۴ گانه اوغوز تثبیت کردند. به شهادت تاریخ، اولین دسته ترکهای که اسلام را پذیرفتند وبعداً اقوام مختلف وقبایل دیگر ترک وساکنین ترکستان وآسیای مرکزی را نیزبه اسلام دعوت کردند. وباتشکیل امپراطوری بزرگ سلجوقیان که خودرا ازطایفهٔ قنیق ترکمن می‌دانستند، وارد خراسان ازجمله مرزهای افغانستان کنونی گردیده تا امروز درکشور کثیرالملیت افغانستان زندگی می‌کنند.
باید گفت ترکمنها مؤسسین امپراتوری‌های بزرگ جهان، چه در قالب اتحادیهٔ مردمان اورآسیا، زمانی که در سیبیریای جنوبی، و شمالی زندگی می‌کردند؛ و هم‌زمانی تحت نام اوغوز کشور ایران، ترکیه و قفقاز را تحت کنترول داشتند. این گروه قومی مؤسس امپراتوری‌های قره خانیان (افراسیاب) , سلجوقیان، خوارزمشاهیان، امپراتوری عثمانی‌ها، دولت مقتدر آق قویونلی و قراقویونلی، دولت مقتدر، سلطان نشین‌های دهلی، مملوک‌های ترکمنی (ایگیپت) مصر امروزی، غزنویان و افشاریان، تاریخ ساز بودند.
نه قبیله اغوز
در نوشته‌های قرن هشتم اورخون هم از این قوم به نام تغز اوغوز (نُه اوغز) یاد شده‌است، بنابراین اغوز به نه قبیله مانند: اویرات، آرلاد، جلایر، تاتار، قنقرات، قیات، کرائیت و مغول تقسیم گردیده است.
وجه تسمیه
واژه‌های ترکمن و ترکمان در گذشته به تمامی قبایل ترک‌تبار اغوز به‌ویژه طایفه‌های کوچ‌نشین و مسلمان گفته می‌شد که این معنا اعم از کاربرد قوم ترکمن امروزین است. به این معنا که ترکمنهای کنونی شاخه‌ای از ترکمنها در نوشته‌های قدیمی فارسی هستند. در گذشته ترکمن نام عمومی بسیاری از اقوام ترک‌تبار به ویژه اقوام اغوز مسلمان کوچ‌نشین بود و نه صرفاً قومی که امروزه ترکمن نامیده می‌شود و شامل طوایفی است که در شرق دریای خزر از رود جیحون تا شمال خراسان و رود گرگان سکونت داشته‌اند.
همین‌طور در حال حاضر گروه‌های ترک‌تباری در عراق و سوریه به ترکمن معروفند که ارتباط نزدیکی با ترکمنهای ساکن منطقه میان رود جیحون و گرگان‌رود ندارند و از نظر تاریخی، زبانی و فرهنگی بیشتر به آذربایجانی و آناتولی شباهت دارند. این نام نخست با تلفظ «تو کو مونگ در دانشنامهٔ چینی سدهٔ هشتم میلادی (تونگ تین فصل ۱۹۳). به قول تونگ تین، واژهٔ توکومنگ نام دیگری است که به کشور سوک تاک یعنی کشور آلانان اطلاق شده و اینان در آغاز تاریخ میلادی در مشرق تا مسیر سفلای سیردریا مستقر بودند که همین‌جا در قرن چهارم ه. ق. (دهم میلادی) مقر اصلی اغزان گردیده بود. در کتب جغرافیایی عرب، ترکمان (الترکمان یا الترکمانیون) فقط توسط مقدسی در شرح چند شهر واقع در شمال و شمال غربی «اربیجاب» یا «سیرام» -که موقعیت آن درست معلوم نیست- آمده در باب اصل واژهٔ ترکمان در قرن پنجم به درستی معلوم نیست که آن را از ترکیب فارسی «ترک مانند» گرفته‌باشند.
نام ترکمن از قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی «ترکمانان» توسط نویسندگان افغانی مانند گردیزی وابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنی اغوز درترکی و غز در زبان دری به کار رفته است.
ترکمن نام دیواری در جنوب‌شرقی دریای خزر است که پیش از آمدن ترکمنها به منطقه، برای جلوگیری از ورود صحرانوردان آسیای صغیر ساخته شده‌بود.
تاریخچه ترکهای بیگ های کابل و پروان!
در زمان دوره حکومت تیموریان در افغانستان شش برادر بنام های( فاضل بیگ، نیاز بیگ، مراد بیگ، رازق بیگ، بخشی بیگ، سلطان بیگ) از ده بید سمرق اوزبیکستان بطرف افغانستان آمدند و نخست در ولسوالی بیگ آرام پروان مسکن گزین و با ترکهای قبلی که در ولسوالی بیگ آرام( بگرام) ساکن بودند بخاطر زندگی بهتر، دوازده و نیم قریه را بنام های( ترکمان، توقچی، اورچی، توغ بیردی، بایان، بخشی خیل، یوز باشی، قلندر خیل، قلای بایزید) در بین شان تقسیم و نام گذاری کردند.
بعداً بنابر بعضی مشکلات ها فاضل بیگ و نیاز بیگ از بیگ آرام بطرف غرب کابل نقل مکان کردند که اوکنون این مناطق بنام فاضل بیگ و نیاز بیگ یاد می‌شود.
و مراد بیگ بطرف شمال کابل نقل مکان نمود که اوکنون آن مناطق سرکوتل خیرخانه بنام قلعه مرادبیگ یاد میگردد.
و رازق بیگ بطرف منطقه قاقشال غوربند نقل مکان کرد که ترکهای دره شیوه اوکنون هم بزبان ترکی صحبت می کنند از همین نسل رزاق بیگ استند.
و بخشی بیگ هم بطرف ولایت پنجشیر نقل مکان کرد که شخص مشهور پنجشیر بنام قره بیگ از امی نسل تورک بخشی بیگ است.
و سلطان بیگ با سایر ترکها زندگی خود را در ولسوالی بیگ آرام فعلی ادامه می‌دهد و بیگ های ولسوالی بگرام از همی نسل سلطان بیگ استند.
نوت: معلومات وجود دارد نسل بجا مانده ازین شش برادر تورک تیموری باگذشت شش صد سال زبان ترکی شان را فراموش کردند اما یکدیگر شان را فراموش نکرده اند و اکنون هم یک دیگر شان را بچه کاکا می‌گویند و می‌دانند که از نسل تورک استند.
(داکتر عظیم خنجانی)
منشأ ترکمنها
در نوشته‌های قرن هشتم اورخون هم از این قوم به نام تغز اوغوز (نُه اوغز) یاد شده‌است، بنابراین به نه قبیله اغوزبنامهای اویرات، آرلاد، جلایر، تاتار، قنقرات، قیات، کرائیت و مغول تقسیم شده بودند.. نخست این قبایل باج گزار و فرمانبردار پادشاهان چین شمالی بودند. مودو چانیو معروف به اوغوز خان و بهادر بنیادگذار امپراتوری هون‌های آسیایی در سال ۲۰۹ پیش از میلاد چهارمین امپراتور شاخته شده بود. او پس از اینکه پدر خود را در سال ۲۰۹ پیش از میلاد به قتل رساند امپراتوری هیونگ نورا بنیان نهاد. وی از سال ۲۰۹ تا ۱۷۴ پیش از میلاد فرمانروایی کرد. مودو چانیو تحت فرانروایی پدرش تئومه‌ن از فرماندهان نظامی قبایل هون بود. وی پیش از چنگیزخان و ترکهای گوک تورک فتوحات زیادی در آسیای میانه انجام داد. گوک ترکها کنفدراسیونی عشایری متشکل از چندین قبیله در آسیای میانه بود. گؤک‌تورک‌ها به رهبری بومین خان توانستند پس از شکست دادن روران‌ها قدرت منطقه و همچنین سود و تجارت جاده ابریشم را از روران‌ها بدست بگیرند. سپس گوک ترکها با ژوآن‌ژوآن‌ها جنگ را آغاز نمودند تا آنکه امپراطوری ژوآن‌ژوآن‌های مغلی را ازبین بردند. از سال ۵۵۲ تا ۷۴۵، این حکومت از یک کنفدراسیون عشایری به یک امپراتوری تبدیل شد. گوک‌ترک‌ها نخستین قومی بودند به بنام ترکها تشکیل حکومت دادند. گوک ترکها نخست با دولت ساسانی متحد شده جنگهای با یفتلیان نمودند سپس با دولت بیزانس متحد شده حنگهای یا ساسانیان نمود. پس از ورود مسلمانان در ایران کوگ ترکها در میان فشار دو قدرت بزرگ چین و عرب قرار گرفت. بیلگه خاقان (۳۴–۷۱۶ م) و برادرش (گول تکین) (۷۳۱–۶۸۵ م) در رأس نیروهایی که از جنگاوران در حدود سی قبیله عضو اتحادیهٔ گوک‌ترک دوم گرد آمده بودند قرار داشت؛ که همه آنها از استقلال خود دفاع می‌کردند. در نتیجهٔ شدت یابی فشار دوقدرت و شوریدن غزها یا ترکمنهای امروزی که از عمده‌ترین قبایل تشکیل دهندهٔ اتحادیهٔ سیاسی بودند، روند فروپاشی و اضمحلال اتحادیه سرعت گرفت و با مرگ بیلگه خاقان به اوج خود رسید و سرانجام در سال ۷۴۵ م. متلاشی شد و سلطنت به خانات اویغور رسید. . در همین مقطع غزها از سایر ترکان جدا شده با اعراب پیوست. سپس بنام امپراطوری سلجوقی کشورهای چون تاجکستان ازبکستان ترکمنستان شمال افغانستان کشور ایران ترکیه آسیائی را در تحت کنترول خویش درآورد.
* سلجوقیان (۴۲۹ ه. ق. – اواخر قرن ششم
* قره قویونلو (۷۸۰ – ۷۴۸ ه. ق)
* آق قویونلو (۷۸۰ – ۹۸۰ ه. ق)
* افشاریه
* قاجاریه
بزکشی
بزکشی یکی از ورزشهای فرهنگی ترکمنها می‌باشد که در زیان ترکمنی بنام اوغلق یاد میگردد. این بازی در اسناد و تواریخ چهارهزار سال قبل ترکمنها بنام (اوغلق) یاد شده، و متباقی مسایل عمل و عکس العمل‌ها در بازی بزکشی، عیناًمانند دیگر اتباع افغانستان است. معمولاً بزکشی در روزهای خوشی، مراسم عروسی روزهای تاریخی اجرا می‌شود.
مراسم سوگواری
مرده داری و سوگواری ترکمنها، در افغانستان همانند سایر اقوام ساکن در کشور است و فرقی فاحشی ندارد. فقط یگانه مسلهٔ که نسبت بدیگران، متفاوت تر است، اینست که، ترکمنها در سه شب اول سوگواری، حتمی و حتمی غذا را در خانه خود پخته سپس با غذای پخته شده بمنزل عزا دار می‌روند و آنها را در این سه شب تنها نمی‌گذارند، که توجه و جدیت بر این مسله را با مرور زمان در دیگر اقوام کمتر دیده می‌شود.
موسیقی ترکمنی
در فرهنگ ترکمنی سه آلهٔ موسیقی :(دوتار، نای و غیجک) از جمله اساسی‌ترین و کهن‌ترین آلات موسیقیء می‌باشد. ترکمنها این آلات مویسقی را در هنر موسیقی خود از دیر زمان‌ها استفاده کرده‌اند و می‌کنند. موسیقی کلاسیک و کهن ترکمن فاقد آلات موسیقی ضربی بوده، و امروز با گذشت زمان و همنوا با رشد موسیقی عصر و زمان آلات موسیقی ضربی نیز در آهنگهای ترکمنی شنیده می‌شود، با آنهم ترکمنها شنیدن آهنگهای کلاسیک خود را، که در آن ازآلات ضربی موسیقی استفاده نشده، بیشتر ترجیع می‌دهند. آهنگهای کلاسیک ترکمنی بیشتر بر اساس داستانهای قدیمی ترکمنی توسط شاعران تصنیف گردیده، و توسط هنرمندان که در ترکمنی بنام (بخشی) یاد می‌گردند، کمپوز و اجرا گردیده و میگردد.
غذاهای مخصوص ترکمنی
اساسی‌ترین غذای ملی ترکمنها (اشلکلی) نام دارد. پلو ترکمنی از قابلی ازبکی متفاوت تر است، پلو ترکمنی اکثراً بدون زردک (سبزی) و کشمش پخته شده و در صورت داشتن امکانات مالی بطور حتمی با روغن کنجد، و گوشت که اکثراً بشکل قیمهٔ به اندازه خورد تر از چهار مغز می‌باشد یکجا می‌پزند. . آسمه چوربا -شوربای یخنی ترکمنی یک نوع غذا در بین ترکمنها در خیرات‌ها مروج است بنام (دوغره مه)، که طرز پختن آن چنین است: پارچه‌های بزرگ گوشت را با پیاز، آب و نمک جوش می‌دهند، و بعد از خوب نرم شدن گوشت، آنرا بوسیلهٔ پنجه یا دست تار-تار نموده و با پاز خام خرد شده به شکل حلقه -حلقه و توته‌های نه بزرگتر از ۱، ۵×۱، ۵ سانتی‌متر نان که بشکل ایستاده که نام قدیمی آن (فیتیر) است مخلوط می‌کنند، و هر مهمان مکلف است که بعد از ورود به محل خیرات و دست شستن، نخست با انتخاب کاسهٔ مورد نظر اش، ازین مخلوط بخود بگیرد بعداً به آشپز دیگ شوربای یخنی خالص در مورد کم و یا زیاد شدن یخنی شوربا در کاسه اش نظر بدهد. ترکمنها بدینوسیله از سوء استفادهٔ اراکین در گوشت خوردن متفاوت تر جلوگیری، و غذا را برای همه یکسان می‌سازند غذای دیگر مورد علاقهٔ ترکمنها، گوسفند تنوری به سبک چوپانی است. ترکمنها به چای سبز علاقه شدید دارند. کمتر اتفاق می‌افتد، که ترکمن را در حال نوشیدن چای سیاه به بینید. ترکمنها به خوردن خربوزه علاقه شدید داشته معمولاً به کشت انواع مختلف خربوزه‌های که مورد پسند شان است می‌پردازند. . اکثر محلات ترکمن نشین ولسوالی آقچه، بهترین خربوزه‌ها را به مارکیت کشور عرضه می‌کنند. دوغ شتر یکی از نوشابه خوب ترکمنها است. در این اواخر نسبت نبودن شترها، تقریباً دیده نمی‌شود. این دوغ را در ترکمنی بنام (دویه چال) یاد می‌شود. شوربای بنام (دوغره مه) نیز از پخت خانمهای ترکمنی می‌باشد. دوغره مهٔ اصلی از نان فیتیر آماده میگردد؛ ولی می‌توان از نان خشک که چوریک نامیده می‌شود، آماده گردد.
نامزدی ترکمنها
نامزدی ترکمنها، بطور حتمی بعد از پا در میانی ریش سفیدان و والدین دو نوجوان ازدواج کننده صورت پذیرفته و بر علاوهٔ مهر، تمامی مصارف عروسی و جهیز قبل از قبل بررسی و به تأیید پدر داماد گذاشته می‌شود، اگر مقدار اجناس فرمایش شده و مبلغ بیحد زیاد باشد، در آنصورت همین ریش سفیدان و متنفذین در کم کردن آن و قناعت دادن پدر عروس می‌کوشند. در ایام نامزدی ولو اگر عقد نکاح صورت گرفته باشد، داماد نه تنها که حق ملاقات با عروس را ندارد، بلکه حق گذر از منطقه و یا کوچهٔ عروس را ندارد، و اگر چنین کرد، از طرف فامیل عروس مورد سرزنش جدی قرار می‌گیرد. بعد از ادای مهر و تمام اموال و مواشی تأیید شده توسط موسفیدان و متنفذین توسط والد و یا کفیل داماد، پدر داماد مکلف است که وقت و ساعت ازدواج را به خواست عروس خیل‌ها قبول و خود را به آن عیار بسازد. بعد از قبولی وقت مراسم عروسی از طرف کفیلان عروس، پدر داماد مجبور و مکلف است، دعوت مفصلی را برای کسانیکه در ایام و ماه‌های نزدیک اقارب شان فوت کرده است با شمولیت موسفیدان و متنفذین داده پس از انجام دعایه بروح متوفیء شان از آنها اجازهٔ مراسم خوشی خود را اخذ بدارند. در ضمن یکی از شبهای بعدی را بنام گنگاش (مصلحت)، که در زبان دری بمعنی جرگه و یا جلسه است تعین کند، در شب گنگاش باز هم اقربا، متنفذین و چند تن از اقرباء نزدیک عروس دعوت شده، و کفیل داماد در مورد حجم غذای آماده شونده حاضرین را مطلع می‌سازد، و حاضرین نظر به آن سهمیهٔ هر گذر و منطقه و شهر را ازریابی، و لست گیری دعوت شونده گان آغاز میگردد. در روز عروسی داماد ترکمن اکثراً حق ندارد، که برای تسلیم شدن عروس بدرب والدین عروس برود، بلکه باید در خانه منتظر بنشیند. همینکه زنان داماد خیل می‌خواهند بخاطر حضور در مراسم قبول کردن عروس داخل منزل عروس خیل شوند، از طرف زنان عروس خیل با پاش دادن آرد خوراکی گندم به سر و صورت شان استقبال می‌گردند، که این موضوع را برای پر روزی شدن و نیک قدم شدن عروس در منزل داماد (بخت اش) تعبیر می‌کنند. عروس را در یک نمد پیچانده شده تا نزد شتری که باید او را حمل کند برداشته می‌برند، و در مسند گاه مخصوص که در بالای شتر از قبل بشکل شاهانه آماده شده می‌نشانند، در این هنگام عروس بغیر از لباس برتن داشته اش، باید چندین قبا و روپوش دیگر و زیورات مخصوص را، بپوشد و حجاب کامل داشته باشد. بمحض برداشتن چند قدم از منزل عروس به طرف کوچه، از چهار دور و بر محله، اطفال و نوجوانان قافلهٔ عظیم داماد خیلان را باید به کلوخ پرانی می‌گیرند، این کلوخ پرانی آنقدر جدی نبوده و اندازهٔ کلوخ‌ها اکثراً کوچکتر از آن است، که کسی را شدیداً افگار نماید. داماد در نیمه شب‌ها بعد از اشتراک در محفل خوشی و پایکوبی حق داخل شدن به حجلهٔ عروسی اش را در شب زفاف دارد. عروس ترکمنها هیچگاه نباید، نام اصلی شوهر اش را در حین خطاب کردن بزبان گیرد، و تا زمان تولد فرزندش، شوهراش را بنام (برادر کلان و یاخورد داماد) خطاب می‌کند و بعد از تولد فرزندش، شوهرش و فرزندش را بیک نام که بفرزندش داده‌اند، با کمی تفاوت لهجه وی و یا اشارات متغیر خطاب می‌کند مثلاً پدر دستگیر، و این رسم و عنعنه تا آخر عمر در بین ترکمنهای اصیل باقی می‌ماند. همچنان عروس حق ندارد، تا تولد شدن دو سه فرزندش، به آواز به خشو و خسر اش سلام بدهد و یا بدون تأکید و اجازهٔ آنها همصحبت شود، بلکه تا ایام یاد شده سلام خود را با خم شدن سر یا بدن ادا می‌کند.
مشغولیت
شغل اصلی و کهن ترکمنها مالداری، زراعت و تجارت می‌باشد. شغل زنان معاصر قشر زن قالین بافی و نمد بافی است، تعداد بسیار محدود مصروف گلیم بافی می‌باشند، زیرا گلیم بافی را اکثراً زنهای ملیت محترم ازبیک بهتر می‌دانند.
فعلاً در ولسوالی اندخوی بزرگترین رمه‌های گوسفند، که در سطح افغانستان بی نظیر است، مربوط ترکمن هاست. ترکمنها در صنایع زیورات نقره انواع چپنها و کلاً شهرت دارند.
صنایع دست دوزی
زیورات مشخص و مربوط خانمها و دوشیزه گان ترکمن را، که اکثر از نقره می‌باشد، تنها و تنها زرگران ترکمن می‌توانند بسازند. قشر زن ترکمنها زیورات نقره را نسبت به طلا ترجیح می‌دهند و بیشتر علاقمند به زیورات نقره هستند.
زیورات زنانهٔ ترکمنها، در اصل همان آلات جنگی زنهای ترکمن است، که امروز به شکل زیور و به اندازهٔ کوچکتر از اندازهٔ اصلی آن آلات و افزار جنگی، ساخته می‌شود.
کلاهی بلند سفید پشمی که در تصاویرزیر مشاهده می فرمائید، بنام (توققی) است و توسط دوشیزه گان و خانمان ترکمن اکثراً از پشم شتر بافته شده و نظر به نوعیت تار استفاده شده در آن، از ۱۰ دالر الی ۵۰ دالر ارزش دارد. کلاهی که این نوجوان ترکمن پوشیده، در ترکمنی بنام (آق قره کول سوممن) نامیده می‌شود، و در ترکمنستان از ۵۰ الی ۱۰۰ دالر نظر به کیفیت ارزش دارد. چپن سرخ اکثراً مربوط و نشانهٔ ترکمنهای ترکمنستان، بخصوص نشانهٔ (تکه) ترکمن هاست نام این چپن، (غیزیل دون) می‌باشد.
کلاه‌های قره قولی، بنام (سوم من) است. چپن‌های گرم در مجموع بنام (دون)، و چپن نازک بهاری بنام (یگتای) یاد می‌شود، و چپنی که از پشم شتر بافته می‌شود، بنام (چکمن) یاد می‌شود که، دیگر ملیتکها نیز آنرا بدون تغیر به همان نام ترکمنی اش یاد می‌کنند، و وقتیکه چکمن نازک و پروفشنل بافته شده باشد، آنرا بنام ترکمنی (قاقمه) یاد می‌کنند.
در اوایل صنعت بافتن تمامی چپنها مختص به ترکمنها بود، ولی حالا اکثر مردمان دیگر سمت شمال نیز به این صنعت دست یافته‌اند، و آنرا مربوط به خود می‌دانند، با آنهم بهترین چپن قاقمه را ترکمنها می‌بافند .
. چپن قاقمهٔ ترکمن، تنها و تنها از پشم شتر بافته شده، و رنگ سفید مایل بزردی دارد، و کاملاً سفید نیست، و این چپن در بین ترکمنها همانند خود شتر اقدسیت دارد؛ و چپن شتری رنگ، در حقیقت همان قاقمهٔ ترکمنیست، که تکهٔ آن اکثراً از پشم شتر بافته می‌شود نام این چپن (دویه چکمن) است
در اصل چپن غروی سفید مربوط صنعت قرغزها و قزاق‌های افغانستان بود، که بعداً تمامی چپن دوزان از آنها آموختند و تقلید کردن چپن سبز کرزی، مربوط منغت‌ها و دیگر طایفه‌های ترکمن هستند، که در افغانستان آنها خود را ازبیک قطغنی می‌دانند، و طوایف بزرگ آنها در آسیایی میانه از اصالت ترکمنی خود باخبر اند.
نام چپن ماشی نازک خط دار خورد، که در تن کرزی است، (یاشیل دون)
سیاست
ترکمنها افغانستان کدام حزب مشخص ندارند. عده قلیل از ترکمنها در سایر احزاب اشتراک دارند. غرض حل مشکلات شورای دارند که بنام (شورای همبستگی ترکمنها) یاد میگردد. برعلاوهٔ این شورا و خارج از محدوده این شورا نهادهای اجتماعی نیز تشکل یافته، که در عرصهٔ اجتماعی و مدنی فعالیت دارند. ذیلاً ذکر میگردد.
۱. انجمن فرهنگی ترکمنهای افغانستان بنام مخدوم قلی فراغی،
۲. انجمن فرهنگی و اجتماعی آق یول،
۳. مجمع مدنی آق یول،
۴. انجمن فرهنگی اوغوزلار،
۵. انجمن فرهنگی عالم غوشار،
۶. انجمن یورت،
۷. انجمن جیحون،
۸. انجمن یوپک یولی،
۹. انجمن زنان ترکمن
۱۰. مجمع مدنی آق یول
۱۱. سایت (شورای همبستگی ترکمنها) و بعضی سایت‌های مدنی دیگر ترکمنها در فسبوک می‌باشد که همه ارتباطات این گروه قومی را بیشتر می‌نماید.
ترکمنها به نسبت فقدان رهبری و مرکزیت نتوانسته‌اند در جامعه افغانستان ممثل طرحهای سیاسی و اجتماعی گردد. عده از ترکمنها در تحت رهبری حزب جنبش ملی فعالیت دارند که تمام افتخارات این ملیت در حزب جنبش ملی محدود گردیده است. در بسا موارد حزب جنبش از این ملیت سرباز گیری می نمائید که آنها اعضای آن حزب نیستند. چندی قبل در جنگهای شمال و قندوز عده زیادی از جوانان سرباز ازبک و ترکمن توسط دشمنان وطن به قتل رسیدند. در حالیکه دفاع از قندوز وظیفه کافه ملت افغانستان می‌باشد. درین جنگ دونفر از شورای نظار و جمعیت کشته نشده است. در حالیکه تمام امتیازات کشور توسط شورای نظار بلعیده شده. است. همین اکنون در هزاران قریه جات ازبک وترکمن آب آشامیدنی وجود نداشته آنها آب خودرا از جای دیگر می‌آورند؛ ولی قصرهای شورای نظار در پنجشیر تا حال در آمریکا ساخته نشده است.
بزرگان در حال رشد ترکمنها
ترکمنها به نسبت عدم تشکل در یک حزب سیاسی نتوانسته‌اند شخصیتهای سیاسی خویشرا در جامعه تبارز دهند. با وجود آنهم عده در حال رشد است. بنده خواستم این افراد شریف سرشناس ترکمن را بشما معرفی دارم.
نورمحمد قرقین (سفیر افغانستان در قرغزستان)، حاجی قربان آغا (مشاور وزیر سرحدات و اقوام و قبایل)، گل محمد ایرکین معاون حزب جنبش، عبدالکریم مخصوم فرزند خلیفهٔ قیزیل آیاق، حاجی عبدالسلام مقیم در عربستان سعودی، استاد محمد امین قانع، حاجی آق مراد بای تاجر، استاد نظری و استاد محمد صالح راسخ را می‌توان از جملهٔ بزرگان ترکمن نام برد.
تصویر زیرین، تصویر نقاشی شدهٔ مرحوم مخدوم قلی بابا است. مخدوم قلی بابا، شاعر و متفکر عصر نوین ترکمن هاست، که اشعار پرمعنی وی، در اکثر زبان‌های دنیا ترجمه و نشر گردیده است.
دین و مذاهب ترکمنها در طول تاریخ
قبل از اوغوز خان دین و مذهب ترکمنها الهه پرستی، آتش‌پرستی، شامانیزم (پرستش الهه‌ها و رب النوع‌های مختلف همچو آفتاب، مهتاب، آسمان، ستاره‌ها، گرگ و غیره بود) و قسما بشکل پنهانی یکتاپرست بودند، ولی با ظهور اوغوز خان یکتاپرستی رشد یافت و اکثریت یکتاپرست شدند؛ و فعلاً تقریبا تمامی ترکمنهای جهان مسلمان هستند، و ترکمنهای که در سوریه، ایران و عراق زندگی می‌کنند اکثراً در مذهب تشییع هستند، ترکمنهای بلغاریا در دین سلاوی (عیسوی) و ترکمنهای سایبریای جنوبی هنوز هم قسما در دین شامانیزم وقسما عیسوی هستند.
سربلند باد ترکمنهای افغانستان
منابع
* . چکیده تاریخ ترکان تا آغاز دوره سلجوقیان نوشته ویکی پیدیا انگلیسی
* . نوشته‌ها در مورد ترکمن در صفحه فیسوک با تصاویر
* . زرگری و فلز کاری ترکمنی در صفحه فیس بوک
https://www.facebook.com/media/set/…
* . تاریخچه قوم ترکمن نوشته جعفر یوسفی یوسفی، جعفر، (۱۳۹۱)، قوم ترکمن، تهران: نشر امیرکبیر، چاپ اول. در ویبسایت ریسیخون نت
http://rasekhoon.net/…/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE%DA%8…/
* . اغوز خان (۱۷۴ قبل از میلاد – ۲۳۴ قبل از میلاد)، پدر ترکمنها نوشته شورای شورای همبستگی اسلامی ترکمنهای افغانستان در صفحه فیسبوکی این شورا
* تاریخچه کهن سوزن‌دوزی ترکمن نوشته سامر دوائی در وبگاه
HTTP://WWW.PARSACITY.COM/…/TOU…/384-1389-11-05-21-51-10.HTML
* . صنایع دستی و فعالیت تجارتی ترکمنهای افغانستان نوشته محمد موسی عبدال در ویبسایت اطلاع‌رسانی جیحون
HTTP://WWW.JAYHON.COM/FARSI/?P=96
* . ترکمنهای افغانستان در ویکی پیدیا فارسی
https://fa.wikipedia.org/…/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86%E…
* پرسشها و سوالات از محترم گل محمد ایرکین ترکمن و محترم عبدالباقی اغوز در موارد فرهنگ زبان نفوس مراسم وغیره
* . توضیح واضحات؛ ترکمن بودن سلجوقیان، مؤسسان دولت عثمانی، خوارزمشاهیان، دولتهای قاراقویونلی و *آق‌قویونلی: http://jabb.im/8x2.
* . ترجمه کتاب «رساله الی الفتح بن خاقان فی مناقب الترک و عامه جند الخلافه» دربارهٔ ترکمنها
* دولت ترکمنی اغوز ایل: http://jabb.im/8vs.
* بورقوت آتا، خدای باران: http://jabb.im/8uu.
* قورقوت آتا: http://jabb.im/8v8.
* اغوز کالکشن: http://jabb.im/8zx.
* ارطغرل قاضی ترکمن و بنیانگذاری امپراتوری عثمانی: http://jabb.im/8mi.
* آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی: http://jabb.im/8u8.
* ارتش ترکمن در مقابل اتحاد پادشاهی مجارستان و پادشاهی کرواسی: http://jabb.im/8qa.
* فتح مسکو توسط ترکمنها و تاتارها، تحت رهبری توختامئش، سال ۱۳۸۲ میلادی:http://jabb.im/8md.
* سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه: http://jabb.im/8o1.
* آنوش تگین — بنیانگذار دولت خوارزمشاهیان:
* ترکمنها در مقابل صفویان: http://jabb.im/8r5.
* آرامگاه شاهان ترکمن دولتهای آق‌قویونلی و قاراقویونلی در ارمنستان: http://jabb.im/8pf.
* شیرقالا، خوجانیاز و آقچاآت: http://jabb.im/8op.
* دولتهای ترکمنی آق‌قویونلی و قاراقویونلی و مکتب نگارگری ترکمن در تبریز:http://jabb.im/8nt.
* اسب ترکمن و مسافت ۴۰۰۰ کیلومتری عشق‌آباد-مسکو: http://jabb.im/8oa.
* ذکر نام طایفه قایی به همراه طوایف ترکمنی بایات و بایاندئر در متون اسلاویک:http://jabb.im/8mc.
* ترکمنهای آستراخان و استاوروپول: http://jabb.im/8q1.
* ترکمنهای چین: http://jabb.im/8q0.
* مرور گذشته و نگاهی به بخشی از افتخارات ترکمنها: http://jabb.im/8qh.
۱. *رمان تاریخی «چنگیز خان» از واسیلی گریگوریویچ یانچه‌وتسکی: http://jabb.im/8o0.
* ترجمه کتاب «رساله الی الفتح بن خاقان فی مناقب الترک و عامه جند الخلافه» دربارهٔ ترکمنها:
* اغوز خان، پدر ترکمنها: http://jabb.im/8rp.
* دولت ترکمنی اغوز ایل: http://jabb.im/8vs.
* خان خانان، بایرام خان باهارلی - مبارز، شاعر و سیاستمدار مشهور ترکمن: http://jabb.im/943.
* خان خانان، عبدالرحیم خان — مبارز، شاعر و سیاستمدار مشهور ترکمن:
* آی‌بک — ژنرال ترکمن و مؤسس دولت دهلی:
* آی‌بک — ژنرال ترکمن و اولین سلطان مملوک مصر: http://on.fb.me/13iT4ko.
* به یاد قهرمانان ترکمن در نبرد کورسک: http://jabb.im/8vo.
* فتح مسکو توسط ترکمنها و تاتارها، تحت رهبری توختامئش، سال ۱۳۸۲ میلادی: http://jabb.im/8md.
* ارطغرل قاضی ترکمن و بنیانگذاری امپراتوری عثمانی: http://jabb.im/8mi.
* آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی: http://jabb.im/8u8.
* ارتش ترکمن در مقابل اتحاد پادشاهی مجارستان و پادشاهی کرواسی: http://jabb.im/8qa.
* آرامگاه شاهان ترکمن دولتهای آق‌قویونلی و قاراقویونلی در ارمنستان: http://jabb.im/8pf.
* شیرقالا، خوجانیاز و آقچاآت: http://jabb.im/8op.
* ترکمنها در مقابل صفویان: http://jabb.im/8r5.
* دولتهای ترکمنی آق‌قویونلی و قاراقویونلی و مکتب نگارگری ترکمن در تبریز: http://jabb.im/8nt.
* ذکر نام طایفه قایی به همراه طوایف ترکمنی بایات و بایاندئر در متون اسلاویک: http://jabb.im/8mc.
* اوغوز خان پدر ترکمنهای معاصر https://jabb.im/8rp
* آی بیگ جنرال ترکمن و اولین سلطان مملوک مصر https://on.fb.me/13iT4ko
* فتح مسکو توسط ترکمنها و تاتارها در سال ۱۳۸۲ میلادی https://jabb.im8md *ارطغرل قاضی ترکمن و بنیانگزاری امپراتوری عثمانی https://jabb.im/8mi
* و قراقویونلی در ارمنستان https://jabb.im/8pf *ذکرنام طایفه‌های قایی، بیات وبیاندرترکمن درمتون
* ترکمنهای قدیم و دولتهای اسلاد https://tr.im/VBOd7
* فتح قسطنطنیه توسط ترکمنها https://tr.im/mqbpU
* تصدیق ترک نژاد بودن کوشانیان http://tr.im/YnMjt
* الفبای رونیک هونها http://tr.im/gxLTI
* کوشانیان https://tr.im/YnMjt *بودا دانای سکایی‌ها http://tr.im/XIyI3
* کوز گان -خاک سپاری سکایی https://tr.im/87QtN *نمونهٔ ازتحریفات یوروسنتریستهاحول میراث سکایی‌ها https://tr.im/Ony9D
* پوشش سر سکایی‌ها https://tr.im/TBbBP *سلطان جلال الدین محمد خوارزمشاهی http://jabb.im.8o1
* ترکمنها یکی از قدیمی‌ترین ملیت‌های ترک
* حفظ سنن و عنعنات قدیمی ترکمن در بین خوارزمشاهی http://jabb.im.8o1
* مکتب نگارگری ترکمن ها
عاای
پاسخحذف