نژاد و ملیت های
افغانستان
قسمت پانزدهم: ملیت
ازبیک
نوشته: کریم پوپل نویسنده ویکی پیدیا
ازبیک‌ها بزرگترین گروه قومی ترکتباران وترک زبان
بومی شمال افغانستان به حساب می‌آیند. از لحاظ نفوس چهارمین گروه قومی کشورمحسوب میشوند.
معمولاً به زبان ازبکی و دری صحبت می‌کنند. ترکان اعم از ازبک قزاق اوغز قرغیز از هزاران
سال پیش به اینطرف در شمال افغانستان بود وباش و درداد وستد بوده‌اند ولی در آن زمان
همه ترکان یا تورانیان یاد می‌شدند نه ازبک. طور دقیقتر گروه از ازبکها پس از حملات
مغل و شیبانیان و گروه پس از تشکیل دولت اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان مسکن گزین
شدند. جمعیت ازبکها در سال ۱۹۹۰ حدود ۱٫۳ میلیون تن برآورد شده بود و اکنون باور بر
این است که جمعیت شان حدود۳–۲٫۵ میلیون تن رسیده است. عده کثیر از ازبکها ادعا دارند
که نفوس آنها بیشتر از ۴ میلیون است عده ادعا دارند که نفوس آنها ۵ میلیون رسیده است.
.(۱)
یکی از مشکلات سرشماری ترکمن و ازبک وسایر اقوام
افغانستان، در اینست، که بیشتر از ۵۰ فیصد ت ازبکها ی ده نشین تذکرهٔ تابعیت خود و
فامیل خود را تنها زمانی اخذ می‌دارند، که به ادارات دولتی کاری در اینمورد داشته باشند.
در این قرن متمدن، اکثریت ازبکها هنوز شهر را بلد نیستند و نمی‌خواهند بلد شوند، چه
رسد به علاقمندی اینکه تذکره تابعیت را داشته باشند. معمولاً ارقام و احصاییه‌ها از
گروه شهر نشینان در نظر گرفته شده است.
این ملیت از بلندی کوهای پامیر الی ولایت بادغیس
که بیشتر از ۹ ولایت میشود مسکن گزین می‌باشند. جمعیت بزرگ ازبکها در ولایت قندوز
بلخ شبرغان و میمنه زندگی دارند که در قدیمها بنام ترکستان یاد می‌گردید. همه این ملیت
مسلمان و پیرو مکتب حنفی هستند. رهبر این ملیت جنرال عبدالرشید دوستم میباشد. ازبکها
اورا بنام پدر معنوی خود شناخته تحت همین نام خیلی متحدانه از خانه و وطن خود دفاع
می‌کنند. در جریان حکومت داکتر نجیب اله در سیاست افغانستان نقش اساسی را بازی نموده
اکنون منحیث یک ملیت متحد در سیاست افغانستان نقش دارند. دولت ترکیه و ازبکستان با
این ملیت همکاری سیاسی و اقتصادی دارد؛ که به نفع افغانستان تمام شده است.. تندروی
درین ملیت خیلی کم بوده مردمان مترقی و تمدن پذیر هستند. این ملیت در کشورهای چون افغانستان
تاجکستان ازبکستان قرغیزستان قزاقستان و ترکمنستان زندگی دارند. بیشترین جمعیت ازبکستان
از این ملیت میباشد.
تاریخچه ازبکهای افغانستان
پیدایش ازبکها ارتباط دارد با اولاده‌های شخص بنام مودو چانیو
معروف به اوغوز خان و بهادر بنیادگذار امپراتوری هون‌های آسیایی در سال ۲۰۹ پیش از
میلاد چهارمین امپراتور شمال چین و آسیای میانه بود. از اولادهای مودو اقوام زیاد در
سراسر آسیای میانه تشکیل می‌گردد. شیبک خان ازبک (متولد ۸۵۵ ق مرگ ۹۱۶ ق بنیانگذار
خاندان پادشاهی شیبانیان ازبکان بود که با این سلسله مرنبط میباشد.
ازبک خان پشت ششم شیبان فرمانروای اردوی زرین در زمان منگو تیمور
فرزند هلاکو پسر چنگیز بود. باتور فرزند جوچی و نوادهٔ چنگیز به اروپا حمله کرد و برادرخود
شیبان را به فرمانروایی مجارستان برگزید. بیشتر سربازان باتور از میان اقوام ترک بودند
و تنها افسران عالی رتبه از میان مغولان بودند. سربازان تحت فرماندهی شیبان در تیومن
در مرکز روسیه امروزی و سایبریا ساکن بودند. یک قسمت عمده از این قوم تحت فرماندهی
محمد شیبانی به ماوراءالنهر یورش بردند و امرای تیموری را از بین برده دولت ازبکان
را تأسیس نمودند. شیبک خان بمناسبت نام جدش «شیبانی» تخلص می‌کرد. وی مردی بسیار دلیر
و جنگجو و خودخواه و سنی متعصب بود. در سال (۹۰۶ ه. ق) قسمتی از ماوراءالنهر را با
شهر سمرقند از یکی از نوادگان امیر تیمورگرفت و به‌سلطنت نشست و از آن پس تا سال
(۹۱۳ ه. ق) نیز تمام ترکستان و ماوراءالنهر را با سراسر خراسان (ایران) و استرآباد
را از دست بازماندگان سلطان حسین‌میرزا بایقرا و دیگر جانشینان تیموری به تصرف خویش
درآورد و از مغرب و جنوب بادولت صفوی همسایه شد. محمد خان شخصی متعصب در مذهب سنی بود
او با شاهان صفوی کینه و نفرت می‌ورزید. از اینکه او خراسان را بتصرف خود درآورده بود
با شاهان صفوی در زد وخورد بود. زیاده امرای این سلسله درسمرقند زندگی می‌نمودند.
در سال (۹۱۶ ه. ق) شاه اسماعیل صفوی با لشکر زیاد بخراسان تاخت
و شیبک‌خان از بیم او به قلعهٔ مرو پناه برد و محاصره شد. شاه اسماعیل عاقبت او را
به حیله از قلعه بیرون کشید و بجنگ وادار ساخت. در نبرد مرو که در نزدیک قریه محمودآباد
در سه‌فرسخی مرو میان دو حریف درگرفت پس از کشتاری هولناک ازبکان را شکست داد. شیبک‌خان
با گروهی از همراهان در چهاردیواریی محصور شدند و شیبک خان در زیر سم اسبان لشکر خود
پایمال گردید و جسدش را نزد شاه اسماعیل بردند و سرش را از تن جدا کردند و پوست سرش
را پر از کاه کرده برای سلطان بایزید دوم عثمانی فرستادند و استخوان سرش را طلا گرفتند
و از آن جام شراب ساختند. همچنین شاه اسماعیل فرمان داد که دست راست شیبک خان را نزد
رستم روزافزون والی ساریو علی‌آباد مازندران ببرند.
شکست ازبکان در آسیای میانه یا ترکستان
امرای ازبک با خانات خیوه و خانات بخارا و خانات
خوقند و امرای آستراخان (معروف به خانان جانی) خویشاوند و منسوب هم بودند. تا آنکه
دولت آنها نیز عاقبت بوسیلهٔ امرای هشترخان (حاجی طرخان) منقرض شد طوریکه:
در حدود سالهای ۱۵۵۴ میلادی، با تصرف به هشترخان
یا استراخان توسط روسها، یارمحمد خان استراخان به همراه پسرش، جان، به ماوراءالنهر
گریخت. یارمحمد ابتدا به دربار پسر عموی خود حاجم خان، والی اورگنج رفت اما به سبب
رفتار نامهربانانه حاجم خان، به دربار اسکندر شیبانی (حکومت: ۹۶۸–۹۹۱) در بخارا پناه
برد. اسکندر شیبانی به گرمی از ایشان استقبال کرد و دخترش، زهرا خانم، را به ازدواج
جان پسر یار محمد درآورد. ثمره این پیوند، یک دختر و چهار پسر به نامهای دین محمد مشهور
به یتیم سلطان، باقی محمد، ولی محمد و پاینده سلطان بود.
بعد از مرگ اسکندر شیبانی، پسر وی عبدالله خان
(حکومت: ۹۹۱–۱۰۰۶) به حکومت رسید. اسکندر و به پاس خدمات دین محمد و یاری جان و پسرانش
به او در جنگ‌ها و اداره امور، حکومت نیشابور تون قاین نساو ابیورد را به دین محمد
داد. هکذا برادران دین محمد را برای کمک به وی، با او همراه کرد. با درگذشت عبداللّه
خان در ۱۰۰۶، عبدالمؤمن خان به جای پدر خود نشست.
اختلاف میان عبدالمؤمن خان و دین محمد سبب شد تا
به دستور عبدالمؤمن، جان پسر دین محمد را دستگیر کنند. پسران جان از شاه عباس اول
(حکومت: ۹۹۶–۱۰۳۸) یاری خواستند. در این هنگام سپاهی از قزلباشان به سرکردگی یوسف بهادر
قوش بیگی به هرات حمله کرد، اما کاری از پیش نبرد. عبدالمؤمن خان پس از شش ماه حکومت
به قتل رسید. با مرگ او، قلمرو ازبکان دستخوش آشوب شد. در همین زمان شاه عباس صفوی
به منظور بیرون راندن ازبکان از شمال ایران و تصرف هرات لشکر کشی نمود. امرای ازبک
برای نجات هرات، دین محمد را به حکومت شهر گماردند. دین محمد در نبردی که میان ازبکان
و سپاه صفوی روی داد، کشته شد و هرات به تصرف شاه عباس درآمد. سرانجام درباریان بخارا
برای سامان دادن به اوضاع، جان پسر دین محمد را به حکومت برگزیدند اما او نپذیرفت و
پسر دیگرش، باقی محمد، به حکومت رسید. باقی محمدخان در سال ۱۰۰۷، سلسله جانیان را در
بخارا تأسیس نمود و برادر خود، ولی محمد، را به حکومت بلخ منسوب کرد. به نوشته کَنْبو
هنگامی که باقی خان به حکومت رسید، پدرکلان او، یارمحمد، که در قندهار بود، به دیدار
وی رفت. باقی خان نیز به پاس احترام به جدش، مسند خانی را به یار محمد داد و دو سال
نیز خطبه به نام او خواند و سکه به نام او زد. با این حال مناسبات آنان تیره شد و باقی
محمدخان دست او را از حکومت کوتاه کرد، سپس به انتقام خون برادرش، دین محمد، به قندوزتاخت
و پس از گرفتن شهراز طرفداران صفوی و کشتار مردم، به بخارا بازگشت.
الی سالهای ۱۸۶۸ در آسیای مرکزی امارات بخارا دولت
خانهای خوقندو خیوه وجود داشت. در همین ایام سلسله خانواده تیموری ختم یافته دولتهای
متعلق به روسیه تزاری رویکار آمد. در سال ۱۹۱۹ دولتهای جدید در آسیای میانه توسط اتحاد
شوروی سابق بمیان آمد. در سالهای پس از ۱۹۲۰ تعداد از رهبران کشورهای آسیای میانه در
شورای مرکزی اتحاد جماهیرشوروی راه یافته کشورهای را بنامهای چون تاجکستان ازبکستان
قزاقستان قرغزستان ارمنستان آذربایجان وغیره بنا نمودند که مناطق به اساس زبان وملیت
تقسیم‌بندی شده هر ملیت صاحب مملکت شدند. بدین ترتیب ازبکان افغانستان از سال ۸۸۵ هجری
شمسی تا امروز که ۵۰۹ سال میشود در شمال افغانستان و هرات بنام ازبک زندگی دارند.
فرهنگ
ازبکان دارای فرهنگ خاص می باشند که به
سادگی از دیگر ملیتهای افغانستان متمایز میشوند. ازبکها از کلمه-۷-۹ -۳ زیاده استفاده می‌نمایند. مثلا هفت شبانه توی سه جوره
لباس برای عروس سه دانه اسپ جهز وغیره . پولداران این ملیت را بای می گویند که به
عوض تخلص استفاده میشود. مثلا اکه مراد بای
اجیلدی بای تورقم بای وغیره . در پیشاوند دوستان یکی دیگر را اکه یا برادر
کلان صدا می زنند. بزکشی از فرهنگ دیرنه ازبکها بوده معمولا در روزهای خجسته چاب اندازان بین هم مسابقه بزکشی می نمایند.
شنک یا کمک نمودن در روزهای که فامیل , قوم
ویا همسایه توی داشته باشد حتمی
است. طوریکه هر کس به اندازه توان خود به عروس داماد کمک می کند . کمکها عبارتند
از پول قالین گوسفند وغیره میباشد. یکی از
فرهنگ ازبکان کمک وهمکاری با مرده داران میباشد طوریکه مرده دار یا عزا دار تا سه
روز دیگ وکاسه نمی کند مردم همه نان پخته نموده در دسترخوان مرده دار می آورند در
روز سوم مرده دار ختم نموده مرده داری خاتمه می یابد . موزیک
ازبکها نواختن دنبوره بوده که با
شیرهای خالص ازبکی یکجا سروده میشود.
دختران این ملیت در ساختن چپنهای غروئی
جیلک نیز شهرت دارند.
غذا
این ملیت به غذای چرب و روغنی خیلی علاقه دارند.
خوردن خربوزه و گوشت از علاقمندی خاص این ملت
است به همین دلیل قوی و چاق هستند. علاوه بر
این در پختن برنج ازبکی چرب که آش میگویند شهرت دارند. ازبکها آش را با زردک خلال شده و گوشت یکجا در دیگهای جودنی می پزند. چای سبز خوردن
با پیاله های غوره ئی از سالهای دور به اینطرف در میان ازبکها مروج است. بزله گویان گویند که ازبکها چای نخورده جنگ نمی کنند.
زبان
زبان ازبکی یکی از زبانهای ترک تباران از شاخه قارلوق زبان های ترکی میباشد . کنون در
افغانستان دومیلون متکلم دارد. اصتلاح الفبا زبان ازبکی یک اصتلاح جدید است قبلا بنام
زبان ترکستانی یاد می گردید. الفبا زبان ازبکی افغانستان عربی میباشد. تا سالهای زیاد مکاتب به زبان خود نداشتند
اکنون به زبان ازبکی چندین مکتب و تلویزون وجود دارد.
مراسم عروسی
مراسم عروسی بای های ازبک 7 شبانه روز طول
می کشد. در عروسی بیشترین خوشی ها متوجه
زنان و اطفال میباشد. درادبیات ازبکان
مشرب خوانی در زمستان بخصوص در توی ها با دیره و دنبوره مروج است مشرب خوانی طوری است که همه دختران اولا چیزی را نیت کرده انگشترهای خودرا در یک
چاینک می اندازند سپس یکی از اطفال از میان چاینک یکی از انگشترها را بالا می کند.
سپس تمام محتوای شعر یا ثواب شعر ( اشعار بابه مشرب مانند فال حافظ ) را به مالک انگشتر پرداخته میشود. یعنی دختر
خوش شانس مجلس میباشد. زنها قصه های سبک
گروغلی ( فرزند گور) که دختر
شاه غلغله را میخواست با دیره ودنبوره می
سرایند. در توی های ازبکان افغانستان بزکشی شرط اول است . جایزه ار طرف فامیل داماد
داده میشود.
مشفولیت
ازبکهای افغانستان در تربیه مواشی بخصوص تربیه گوسفند قره قل ، تربیه اسپ بز کشی ، صنعت
قالین بافی و گلدوزی شهرت منطقوی دارند. ازبکها بیشترین زمینهای حاصل خیز شمال را
دردست داشته به همین لحاظ زیاده مشغولیت آنها زراعت و مالداری است . درطی دو دهه به کارهای
دفتر داری تجارت نیز پرداخته اند. این گروه قومی طی چند دهه است که با دولت های افغانستان همکاری
داشته کنون نیم از جوانان ازبک مشغول خدمت
سربازی و دفاع از وطن هستند. ازبکها علاوه بر صنعت قالین در
صنعت ساختن لنگی دستمال نو گله عمبر
بوی عرق چین نیز شهرت دارند. زنان این ملیت از نقره در تهیه زیورات استفاده می
نمایند . هکذا ساختن کلا عرقچین برای زنان
و کلا تقر برای بزکشها نیز از صنایع این مردم میباشد.
سربلند باد ملت ازبک
.1. The ethnic groups of afghanistan ویکی پیدیا انگلیسی بخش
ازبکها
2. ۱. تحقیقات تازه را یهودی‌ها در افغانستان نموده‌اند. در آنجا نوشته شده که نفوس
ازبکها بشمول مهاجرین ایران وپاکستان به ۳٫۰۶ میلون رسیده است.
کیرم تو کص ننت با این تاریخ دروغت ازبک ننتو گاییده حرومزاده
پاسخحذف